Wat doet een schouwarts?

Een schouwarts is een medische professional – vaak een huisarts of GGD-arts – die na een overlijden de doodsoorzaak van de overleden persoon onderzoekt: de lijkschouwing. Voor een nauwkeurige lijkschouwing is het belangrijk dat deze zo kort mogelijk na het overlijden plaatsvindt, wat betekent dat de schouwarts zo snel mogelijk moet worden opgeroepen.

De belangrijkste eerste verantwoordelijkheid van een schouwarts is om te bepalen of een overleden persoon op een natuurlijke wijze is overleden. Een natuurlijke doodsoorzaak is bijvoorbeeld een hartaanval. Verreweg de meeste sterfgevallen in Nederland gaan gepaard met een natuurlijke doodsoorzaak. Het is de schouwarts die dit constateert, en die dan ook de exacte oorzaak van overlijden vaststelt.

Schouwartsen worden in Nederland benoemd door de gemeenten. Een lijkschouw is verplicht na elk overlijden; zonder schouw kan er geen overlijdensakte worden opgesteld. Gemeenten zijn dan ook wettelijk verplicht om schouwartsen aan te wijzen. Dat is geregeld in de Wet op de lijkbezorging.

Hoe gaat een schouwarts exact te werk?

De schouwarts is doorgaans de eerste persoon met wie contact wordt opgenomen zodra iemand overlijdt. Overlijdt iemand in het bijzijn van anderen, bijvoorbeeld op zijn of haar sterfbed of in het ziekenhuis, dan wordt de schouwarts direct opgeroepen door een dienstdoende medisch professional of verzorger. Maar overlijdt iemand onverwachts, of wordt het lichaam pas na enige tijd gevonden, dan is het vaak de politie die een schouwarts oproept. Dit is ook het geval bij een sterfgeval na een misdrijf of ongeval.

De schouwarts doet daarna het volgende:

• De dood vaststellen. Het klinkt voor de hand liggend, maar het is niet altijd helemaal zeker of een persoon daadwerkelijk is overleden. U kent wellicht de verhalen van mensen die tijdens hun uitvaart nog in leven blijken te zijn. De schouwarts bepaalt daarom eerst nauwgezet of de persoon daadwerkelijk is overleden.
• De doodsoorzaak vaststellen. De belangrijkste vraag daarbij is eerst of de doodsoorzaak natuurlijk of onnatuurlijk is.
• Bij een natuurlijke doodsoorzaak – ziekte of een andere acute medische oorzaak – zal de schouwarts een overlijdensakte invullen. Daarop vult de schouwarts de datum, het (vermoedelijke) tijdstip en de oorzaak van overlijden in.
• Dikwijls kan de schouwarts tijdens deze eerste schouw een doodsoorzaak vinden en is er geen verder onderzoek De lijkschouwing is dan dus voltooid. Mocht er aanleiding zijn voor nader onderzoek, dan wordt het lichaam vervoerd naar een mortuarium voor verdere lijkschouwing.

Wat als de doodsoorzaak niet natuurlijk is?

Mocht de schouwarts tot de conclusie komen dat iemand is komen te overlijden door een onnatuurlijke doodsoorzaak – of mocht dit duidelijk zijn, bijvoorbeeld doordat iemand aantoonbaar door geweld om het leven is gebracht – dan wordt het lichaam van de overledene altijd in beslag genomen. Dat houdt in dat niemand behalve de autoriteiten bij het lichaam in de buurt mogen komen, en dat het lichaam eerst grondig onderzocht moet worden, alvorens het wordt vrijgegeven. Voordat die vrijgave heeft plaatsgevonden, kan er ook geen begrafenis of crematie plaatsvinden.

Bij onnatuurlijke doodsoorzaken wordt er altijd nauwkeurig onderzoek gedaan naar de doodsoorzaak. Naast een schouwarts zijn daar dikwijls ook de recherche, forensische opsporingsambtenaren en de officier van justitie bij betrokken.

Is iemand door een misdrijf om het leven gekomen, dan volgt er vaak een autopsie. Het lichaam wordt dan niet alleen aan de buitenzijde, maar ook van binnen onderzocht. Het gaat dan niet alleen meer om het bepalen van de doodsoorzaak, maar ook om het verzamelen van bewijsmateriaal.

Twijfelgevallen of onbekende doodsoorzaak

In het leeuwendeel van de gevallen lukt het de arts om vrij snel na een sterfgeval de (natuurlijke) doodsoorzaak vast te stellen. Het lichaam van de overledene kan dan direct naar een rouwcentrum, uitvaartcentrum of mortuarium worden overgebracht, en de voorbereidingen voor de uitvaart kunnen van start.

Is er twijfel of is de doodsoorzaak onbekend, dan volgt er nader onderzoek, bijvoorbeeld door een autopsie uit te voeren. Dit kan voor nabestaanden traumatisch zijn. Zij zitten dan immers lange tijd in onzekerheid en kunnen geen afscheid nemen van de overledene. Zeker als het lang duurt voordat het lichaam wordt vrijgegeven, ervaren nabestaanden dit vaak als mentaal zwaar.

Niettemin is het van belang dat de doodsoorzaak uiteindelijk wel vast komt te staan, omdat het op lange termijn nog veel traumatischer voor nabestaanden is als nooit duidelijk wordt waaraan een naaste is overleden. Bij twijfelgevallen, of in gevallen waarbij de doodsoorzaak niet direct duidelijk is, wordt er daarom altijd voor gekozen om eerst grondig onderzoek te doen, en pas daarna het lichaam vrij te geven. Een uitvaartondernemer kan nabestaanden ondersteunen bij dit proces, en in geval van een misdrijf of ongeval kan ook Slachtofferhulp Nederland zorgen voor begeleiding, zowel juridisch als emotioneel.

Rol van de schouwarts bij euthanasie

Wordt er euthanasie uitgevoerd, dan ziet de rol van de schouwarts er iets anders uit dan hierboven beschreven. In gevallen waarin euthanasie wordt toegepast, is immers van tevoren al bekend dat iemand komt te overlijden. De schouwarts wordt dan ook al van tevoren ingelicht door de huisarts (of een andere arts die de euthanasie uitvoert).

De schouwarts is om die reden vaak al op locatie aanwezig wanneer er euthanasie wordt uitgevoerd, of weet dat hij zal worden opgeroepen. Direct na de euthanasie onderzoekt de schouwarts het lichaam. Net als bij een natuurlijke dood moet eerst de dood zelf worden vastgesteld. De doodsoorzaak is voor de schouwarts in dit geval niet moeilijk vast te stellen, maar de schouwarts controleert tot slot nog wel of de euthanasie correct is uitgevoerd. Is dat het geval, dan stelt hij de overlijdensakte op en geeft hij het lichaam vrij.

Kosten van lijkschouwing

Uiteraard werkt een schouwarts niet op vrijwillige basis, en zijn er kosten verbonden aan een lijkschouwing. Maar wie draait op voor deze kosten? Kunt u als nabestaande een rekening verwachten nadat de lijkschouwing van een overleden dierbare heeft plaatsgevonden?

De kosten van een lijkschouwing variëren van gemeente tot gemeente, maar bedragen gemiddeld enkele honderden euro’s. Omdat gemeenten in Nederland verplicht zijn om schouwartsen te benoemen, betalen zij ook de kosten die deze schouwartsen in rekening brengen. Dat houdt in dat de schouwarts een declaratie doet bij de gemeente en dat de kosten uit de algemene middelen worden betaald. De meeste gemeenten in Nederland hebben hiervoor een regeling waarbij een vast bedrag per lijkschouwing wordt betaald als vergoeding voor de arts.

Is er sprake van een onnatuurlijke doodsoorzaak en besluiten de autoriteiten dat er aanvullend onderzoek moet worden gedaan, zoals een autopsie? Dan vallen deze onderzoekskosten bij het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Het Openbaar Ministerie opent dan een onderzoek en zal alle bijkomende kosten dragen. Als nabestaande hoeft u dus in geen geval rekening te houden met oplopende kosten.

Lijkschouwing in het buitenland

De enige situatie waarbij een lijkschouwing gepaard kan gaan met kosten, is wanneer iemand in het buitenland komt te overlijden. In tal van landen is een lijkschouwing geen publieke dienst, maar zal hiervoor een rekening naar nabestaanden worden gestuurd. Sommige reisverzekeringen dekken dit soort kosten, maar dan moet de overledene die wel hebben afgesloten. Als nabestaande hebt u daar geen invloed op.

Wilt u dergelijke problemen voorkomen voor het geval het noodlot u treft wanneer u in het buitenland bent? Dan is het verstandig om een uitvaartverzekering af te sluiten waarin de kosten van repatriëring zijn inbegrepen. Onder repatriëring wordt verstaan: het verplaatsen van het lichaam van een overledene terug naar het eigen land, Nederland dus.

Diverse uitvaartverzekeraars dekken repatriëring in hun polisvoorwaarden. Komt u dan in het buitenland te overlijden, dan zult u terug worden vervoerd naar Nederland en kan in Nederland – op kosten van de gemeente – de lijkschouwing worden uitgevoerd. Wilt u zeker weten dat u uw dierbaren niet opzadelt met onverwachte kosten rondom uw uitvaart, zorg er dan voor dat u een uitvaartverzekering kiest waarbij dit soort services zijn inbegrepen.